Bainhira militár Indonézia invade Lospalos iha inísiu 1976, Puto Oan Kiak Funu sei kosok oan hela. Forsa okupante ne’ebé kontrola sidade prinsipál sira, atu salva moris no reziste iha ai-laran, Puto Oan Kiak Funu nia família tomak halai husi Iralafai ba ai-laran hamutuk ho populasaun maioria atu organiza an hasoru forsa invazór.
Ho funu sangrenta, militár Indonézia kaer nia família iha 1978 hamutuk ho populasaun sira seluk. Ho kapturasaun, nia família fila fali ba rai moris fatin Iralafai, Lospalos. Nia aman no maun sira hamutuk ho kuadru sira seluk kontinua reziste iha vila laran ho klandestinidade. Atividade klandestina forte tebes husi parte Tutuala to’o Titilari no Rasa halo Adjuntu Polítiku Ponta Leste Xanana Gusmão tun husi Matebian mai kedas Mehara povu ne’ebé organizadu iha vila laran. Jose da Costa, Putu Oan Kiak Funu nia aman halo ligasaun ho ai-laran no serbisu hamutuk ho HANSIP sira. Iha tempu ne’e, kuadru FALINTIL ne’ebé kapturadu no rende organiza an iha militár Indonézia nia okos no harii TONSUS, Peleton Khusus halo operasaun hasoru FALINTIL. Maibé TONSUS nia operasaun halis liu ba FALINTIL.
Tan atividade polítika, forsa okupante kaer nia aman José da Costa. Forsa Indonézia deskonfia José da Costa envolve iha ataka hasoru militár Indonézia iha Bauro iha 1985. Ho otas ne’ebé nurak tebes, tinan-9, Puto Oan Kiak Funu asume responsabilidade. Atu ligasaun labele kotu, nia hatutan nia aman nia serbisu hodi envolve iha klandestina fó apoiu ba luta armada, inklui lori kilat musan ne’ebé nia hetan husi nia kolega Afonso Caetano, TBO (Tenaga Bantuan Operasi) ba militár Indonézia, entrega ba adjuntu polítik Larimau iha ailaran.
La simu atitude militár Indonézia kaer nia aman hamutuk ho membru klandestina sira seluk, nia foti inisiativa rasik, Padre Luis Prieto, SDB iha dalan fila ba Lospalos hafoin halo misa iha Iralafai, Puto Ukun Kiak Funu haksuit sae karreta ho objetivu buka nia aman iha KODIM 1629 Lospalos, ho hanoin katak tropaz Indonézia tahan nia aman iha ne’eba.
Intelijénsia Indonézia kontinua tau matan ba atividade iha nia uma. Ho nia envolvimentu no nia ejizénsia hakarak hatene nia aman nia paradeiru halo militár Indonézia kaer nia no hatama ba kadeia. Militár Indonézia kaer no tortura nia. Uza lamina hodi kua nia isin lolon no fiu elétriku hodi soke nia, maski nia foin ho otas 9.
Ho torturasaun ne’ebé hetan, hametin liután nia espíritu revolta hasoru Indonézia. La simu forsa okupante nia atitude selvajen, nia halai ba ai-laran atu luta hamutuk ho FALINTIL sira tanba ho kilat bele vinga no oho tropas Indonézia. Maibé, komandante FALINTIL sira la simu nia iha ai-laran tanba konsidera otas sei nurak tebes ka tinan seidauk to’o.
Ho otas 10, ho determinasaun atu bele reziste, nia husu ba nia inan Julia atu husik nia ho nia maun Alarico mai Dili hodi kontinua nia estudu. Tanba se hela iha Iralafai signifika mate. Ho laran todan tebes, nakonu ho mataben nia inan husik nia oan na’in-rua ba hela iha nia tiu Duarte Nunes nia uma hodi kontinua nia estudu. Maski nia inan permite, maibé laran tauk nafatin tanba iha dalan ba Dili, militár Indonézia sei oho sira, hanesan halo sira-nia aman.
Ho idade 14, nia tiu Pedro Nunes alias Txaikery Ilimoko, koñesidu ho Sabalae fó fiar ba nia atu koordena estafeta sira husi Dili-Baucau-Lospalos atu fasilita komunikasaun hamutuk ho Adik iha ligasaun ho FALINTIL ho estafeta sira seluk.
Iha 1991 bainhira ho idade 16, Sabalae husu nia atu koordena ho FALINTIL atu lori Xanana Gusmão ba Lospalos tuir enkontru ho Komandante FALINTIL no konsolida rezisténsia iha Lospalos. Husi serbisu ne’e nia hasoru Komandante em Xefe Xanana Gusmão. Xanana Gusmão sarani nia ho naran Puto Oan Kiak Funu. Puto tanba otas sei nurak tebes maibé asume responsabilidade boot iha rezisténsia, oan kiak tanba aman mate iha funu laran no kontinua halo funu.
Militár Indonézia sempre tau matan ba nia movimentasaun, maibé nia nunka hakiduk ba kotuk tanba komunga tiha ona ka sei fó an tomak ba ukun rasik an, maske tenke sosa ho mate. Luta hasoru okupasaun Indonézia hanesan ran ne’ebé suli ba isin lolon tomak. Ran ne’e la halai bainhira nia mate tiha ona.
Le'e Mós Tentang Aquita Tama Laka Nofi
Ho nia partisipasaun polítika, militár Indonézia kaer nia hatama ba kadeia dala-15. Iha 1992, tanba atividade klandestina, militár Indonézia kaer nia no lori atu oho iha Tasi Tolu. Tropas na’in-rua tortura nia no husu atu fó-sai informasaun kona-ba lideransa sira-nia subar fatin, maibé nia nunka hasai liafuan ida. Militár Indonézia to’o konkluzaun katak ho tipu torturasaun hotu hala’o tiha hasoru nia, maibé Puto Oan Kiak Funu nunka fó-sai informasaun ida ba sira. Tan ne’e, dalan mak oho nia. Iha Tasi Tolu, militár na’in-rua hein atu buti gatilu de’it, sorte boot tropas ida seluk mak salva fali nia. Husi torturasaun ne’e, nia ruin 6 mak tohar.
Lideransa FALINTIL iha fiar tomak ba nia. Lideransa sira nunka tauk bainhira militár kaer nia, tanba nia sei rai segredu metin. Lideransa klandestina no FALINTIL sinti seguru tanba Puto Oan Kiak Funu determinadu ba ida ne’e.
Ho torturasaun ne’ebé grave tebes, nia inan-funu, Ines Lay lori ai-moruk Xina halo tratamentu iha nia uma Kuluhun. Ines Lay nia uma iha Kuluhun nu’udar fatin ba lider FALINTIL barak organiza rezisténsia iha ne’eba. Ines Lay mak fó naran Naldo Rei ba nia. Nal signifika inan iha fataluku, do (hakarak), Rei signifika hakarak tebes inan nia rei. Naran ne’e tau hodi hanoin nia inan Julia ne’ebé hela dook iha Lospalos, maibé tanba funu tenke husik nia inan.
Iha 1995, lider másimu klandestina Sabalae husu nia atu husik Timor ba Jakarta, tanba lalais ka kleur militár sei oho nia. Puto Oan Kiak Funu nia funu maluk iha rede klandestina, barak mak Indonézia oho tiha ona.
Puto Oan Kiak Funu nia naran tama iha lista mean ne’ebé konsidera perigozu tebes. Nia movimentasaun, militár Indonézia sempre tutuir hela de’it. Tanba ne’e tempu barak gasta ba subar. Situasaun ne’ebé bele hatun intensidade movimentu klandestina ninian atu fasilita komunikasaun no apoiu lojistika ba FALINTIL.
Ho kareta, nia ba Kupang hamutuk Comoro, eskoltu Xanana Gusmão ne’ebé militár Indonézia kaer. Iha Kupang, nia halo nia Kartu Tanda Penduduk (KTP) ho naran Baron Araruna. Ho ro Dobon Solo, nia sai husi Tenoa ba Tanjung Priuk, Jakarta. Molok tama portu Tanjung Priuk, ro ki’ik 6 mai serku Dobon Solo ho halo pasa ravista ba pasajeiru sira. Intelijen Indonézia husu atu pasajeiru husi Dili agrupa an iha sala ida no hahú husu kartaun identifikasaun. Intelijen sira kaer nia foto bainhira sei ki’ik ho fuuk naruk no hatudu ba pasajeiru sira se haree ema ne’e.
Intelijen Indonézia husu fali ba nia ho Comoro ne’ebé la forma hamutuk ho pasajeiru sira husi Dili. Intelijen deskonfia katak sira rua mai husi Dili no hatudu nia foto. Nia hateten katak nia la koñese ema ne’e no nia la’os ema Dili, nia ema Kupang. Molok nia husik Timor-Leste, nia tesi tiha ona nia fuuk badak hanesan militár Indonézia nian. Intelijen Indonézia obriga atu Comoro ko’alia iha bahasa Indonézia ne’ebé nia rasik la hatene. Comoro finji halo an hanesan ema moras, ko’alia la hatene. Grasa maromak ninian, bainhira obriga atu ko’alia, Puto Oan Kiak Funu les Comoro nia kamizola no hatudu kuak boot neen iha Comoro nia kotuk. Kuak iha Comoro nia kotuk ita bele hatama liman tomak ba laran. Haree Comoro nia kotuk ne’ebé kuak boot, intelijen mós hakfodak no husik sira rua tun hamutuk ho pasajeiru sira seluk. Comoro nia kotuk kuak tanba militár Indonézia mak tiru.
Iha Jakarta, nia kontinua halo serbisu klandestina no halo ligasaun ho Xanana Gusmão iha Cipinang no serbisu hamutuk ho Partai Rakyat Demokratik (PRD). Iha 1997, Xanana Gusmão husu atu ba Australia hala’o serbisu rezisténsia.
Iha Australia, nia ativu tebes iha organizasaun rezisténsia no tuir kursu oinoin. Hafoin Timor-Leste ukun rasik an nia hasai lisensiatura iha Australia no serbisu iha ajénsia ONU sira iha area media. Molok sai Prezidente RTTL, nia serbisu iha UNDP, nu’udar Timoroan ne’ebé ho pozisaun aas tebes iha instituisaun ne’e.
Fonte : RDTL Ssberanu
0 komentar :
Post a Comment
Komentariu lao ho Etika