Prosesu demokratizasaun komesa husi 2002 ate mai 2018 refleta problemas sosiais lubuk ida, problemas sosiais sira ne’e maka hanesan defende interese klase borquista, neo-kolonialista, korupsaun no explorasaun ema ba ema, ne’ebe maka dadaun ne’e akontese ona iha ita nia rain durante tinan 15 nia laran depois restaurasaun indepedensia. Atravez problema sosiais sira ne’e maka, Elite Borguista sira tenke hamosu konspirasaun politika ida ne’ebe maka vota kontra sira nia konsiensia rasik hodi abandona interese komun no prioritiza intesere poderes, projeitos hodi haburas korupsaun kolusaun no nepotisme iha ita nia rai doben Timor Leste ida ne’e.
Akontesementu kona ba mosu interese elite borguista, ne’e refleta situasaun Timor Leste desde primeiru guvernu konstitusional to’o mai sestu guvernu konstitusional no atu hakat tan ona ba fase foun setimu guvernu konstitusional ninian periodu 2018-2022 agr dadauk ne’e. Iha ne’ebe povu hakilar nafatin kona ba sira nia problema sosiais ne’ebe maka sira infrenta, Elite Borguita preokupa oinsa atu halo kolegasaun no buka malu halo kolegasaun para hadau ukun laos buka soslusaun ba problema sosiais refere ne’ebe mka povu infrenta. Refleta ba situasaun ne’e ita hare katak realidade desde 2002 to’o mai agora povu nia halerik kona ba be’e mos, Edukasaun, saude no infrastrutura nafatin hele deit. Povu haklalak iha elisaun presidensial no parlamentar ho hadau malu nasi kotak no osan $. 20.00 no $. 30.00 iha tempu kampanha no povu sei terus durante tinan lima nia laran tamba laiha lider ida ne’ebe mak deskobre kona ba problema sosais refere maibe preokupa deit ba sira nia an, grupu no liu-liu familia, no sira mak riku ba bei-beik povu be kiak-kiak ba bei-beik.
Iha artigu ne’ebe hakerek nain hakerek ne’e, los duni katak tenke mos refleta ba faktus ruma katak realidade akontese ga lae? Elite politiku sira proteje deit sira nia grupu no familia maibe la preokupa interese komun ka lae? Aproveita artigu ne’e atu husu ba leitores no povu Timor Leste tomak katak ita hotu hare ho matan no senti ukun nain sira nia familia ne’ebe barak derepenti milionariu no barak derepenti riku matak, lahatene husi ne’ebe sira riku? Kestoens ne’e hau hanoin leitores no povu Timor Leste hatene maibe tamba rasaun tolu mak halo antaun la brani atu toka no ezizi situasaun ne’e ba ita nia elite Borguista sira agora? Hodi hapara aktu sira ne’e;
- Rasaun primeiru tamba Tauk, tauk hodi hatete, tauk hodi hase no tauk hodi kritika tamba dehan respeita, tamba konsidera hanesan lider sira ne’ebe maka fo ona sira nia kontribuisaun masimu ba rai ida. Perguntas fali, antaun sera que orsamentu geral do estadu ne’ebe mohu ona ita lakoi ezizi nia rejultadu dezenvolvimentu? Sera que, ita atu husi deit husik osan estragus depois jerasaun foun selu tusan ne’ebe mak governante sira halo agora? No ikus to’o bainhira mak ita hapara aktus sira ne’e.... ita atu husik situasaun sira ne’e lao ba oin? Hau haoin lae karik?
- Rasaun segundu tamba Pozisaun, tamba pozisaun matenek barak viola sira nia siensia hodi hola parte iha Ukun ne’ebe maka la afavor ba povu nia hakarak, tamba pozisaun mesmu korupsaun maibe kolabora nafatin hodi forma guvernu no hetan buat rahun, tamba pozisaun mesmu diskriminasaun sosial no explorasaun ema ba ema akontese maibe konkorda nafatin hodi husik situasaun ne’e lao? Situasaun sira ne’e maka ema matenek nain ida naran Levan trosvky dehan lider no intelektual pensamentu pozisionista no oportunista.
- Rajaun treseiru tamba Projeitu, kontratu projeitu ba pesoal inportante no influensiado, promete projeitu liu husi manan pursentu 4%-10%, kontratu sosial falsas sira hodi ganha votus povu nian katak moris diak mak ne’e. Hodi organiza povu fo votus ba sira nia interese laos partidu nia interese ka povu enjeral nia interese.
Situasaun tolu iha leten mak dadaun ne’e akontese hela iha ita nia rain, tamba ne’e atu kore karakter korupsaun, neo-kolonialista, familiarismu, Diskrikinasaun sosial no explorasaun ema ba ema difisil tebes. Tempu ona Povu Timor Leste firmi hodi kontra se kuandu ukun ne’ebe sira halo sala, se ukun ne’ebe sira halo nakonu ho korupsaun, se ukun ne’ebe maka sira halo nakonu ho diskriminasaun, se ukun ne’ebe sira halo nakonu ho explorasaun ema ba ema. Ne’e mak foin dehan demokrasia katak ukun ne’e povu nian laos elite ka Grupu Borguista sira nian.
SAIDA MAK SAI ATENSAUN BA POVU TIMOR LESTE NO INTELEKTUAIS SIRA ATU KUIDADU RAI IDA NE’E BA OIN?
Ativa iha kritika ba Governasaun ne’ebe ladiak, kritika kona ba pensamentu no padraun dezenvolvimentu ne’ebe maka la kondis ho moris povu nia iha ne’ebe dezenvolvimentu ne’ebe maka halao husi ita nia governasaun maibe la afavor ba povu nia hakarak, maibe tuir deit interese politiku sira nia hakarak no ikus problema ne’ebe maka akontese jerasaun tuir mai sei labele rejolve no mosu krizi finanseira no estadu ida ne’ebe failadu tamba laiha ona rekursu naturais no finanseira ne’ebe maka naton hodi lori estadu ne’e ba oin. Situasaun sira nee ita hakarek tamba refleta ba ita nia orsamentu geral do estadu ne’ebe maka dadaun ne’e iha banku federal nasoens unidas Amerika hela deit biloens 16 tamba guverno Timor Leste gasto ona orsamentu hamutuk biloens 10,3. Husi gastus durante tinan 15 nia laran hatudu katak tinan 15 mai tan se estadu Timor Leste atravez Governasaun ne’ebe maka atu forma iha 2018-2022, la fo espasu atu dezenvolve seitores dezenvolvimentu non petroliferios ho efetivamente maka klaru ona katak iha tinan 2037 krije finanseira ita Timor Leste sei hasoru no se mak sofre liu, povu aileba no anitan mak sofre liu no ba elite Borquista laiha tamba sira dadauk ne’e esegura hela sira nia a’an, familia no grupu.
SAIDA MAK SEI AKONTESE IHA GOVERNASAUN NE’EBE MAKA MAI DADAUK?
Hanesan ita hotu hatene Festa Demokrasia ( Elisaun Parlamentar) povu Timor Leste konsege fo votus ba partido politico ne’ebe sira fo fiar no fo esperansa ba Lider Partido Politiko atu ezekuta ezizensia povu ninian. iha prosesesu Elisaun 2018-2022 povu Timor Leste konsege fo votus ka konfiansa (Mais Avotados) ba partido Fretilin ho Pursento 29,65 no Partido CNRT 29 46%, hanesan Segundo Mais avotados. husi rezultadu votus konfiansa ida ne’e partido Politiko ida labele hambrik mesak hodi forma guverno tanba la maioria absoluta, entaun partido mais avotadus tenki halo aprosimasaun ho partido politico ne’ebe hetan asento parlamentar hodi kolabora ho partido politico mais avotados nune bele forma guverno.
Iha prosesu elisaun 2018-2022 povu Timor Leste konsege hatudu nia maturidade hodi grantia prosesu elisaun ne’ebe lao diak, nakonu ho pas no estabilidade, no fo votus konfiansa ba partido Lima, maka henesan Fretilin ho Kadeira 23, CNRT, 22,PLP 8, PD 7, No Khunto 5. Rejultadu ida ne’e hatudo katak partido Politiko ida mesak labele forma guverno entaun partido Poltiko ne’ebe hetan votus mais avotados (FRETILIN) iha direitu atu halo aprosimasaun ho partido sira seluk hanesan CNRT, PLP, PD, KHUNTO.
Prosesu Elisaun 2018, atu hanesan mos Elisaun ida tinan 10 kotuk liu ba ne’ebe akontese iha 2007, ema hotu perkoupa elisaun 2007 ho rejultadu forma guverno repete fila fali iha 2018 ou Lae.? no ema perkoupa partido politico ida nbe maka hamutuk ho fretilin hodi forma guverno.?
Prosesu ida ne’e hamosu konfuzaun barak iha sosiedade nia le’et, ema hotu kestiona forma Guverno no militante partido Fretilin perkoupa partido poltiko ne’ebe hetan asentu parlamentar atu repete tan ignora partido Fretilin hanesan iha elisaun 2007, Partido CNRT, ASDT/PSD, no PD,Ignora Partido FRETILIN no lakohi hamtuk ho Fretilin hodi forma Guverno, aktu ida ne’e posibel bele akontese maibe depende ba Presidente Republika, tanba iha obrigasaun atu sujere Partido Segundo Mais Avotados hodi halo aprosimasaun ho partido Sira seluk ne’ebe hetan asento Parlamentar hodi kolabora ho partido ne’ebe maka Presidente Republika sujere, bele mos labele akontese tanba postura presidente Republik iha 2007 diferente ho Presidente Actual.
Partidu FRETILIN (Mais Avotados) uniku partidu ida ne’ebe maka besik liu Partidu fretilin maka CNRT tamba antes iha elisaun Presidensial CNRT fo ona votus konfiansa ba kandidatu presidenti fretilin Dr. Fransisco da Costa (Luolo) ba Presidente da republika Timor Leste, karik Guverno Grande INKLUZIVO akontese mos ne’e sei lidera nafatin husi grupu Elite Borguista sira tamba so sira mak hatene malu no bele kuidadu malu ba segredu no asegura malu iha prosesu justisa sosial, no korupsaun sira ne’ebe maka akontese dadauk ne’e. Hakerek nain mos hakarak esklarese katak, situasaun sira ne’e akontese tamba korupsaun ne’ebe mak buras maka’as ona iha ita nia rain no sei buras liu tan se laiha Jerasaun foun ida ka lider Alternativa ida hodi prevene eiro sira ne’ebe maka dadaun ne’e ita nia lider ka Elite Borguista halo dadaun ne’e. Ba hakerek nain laiha buat ne’ebe maka inposivel se kuandu iha Lideransa Alternativa ida ne’ebe mak diak iha ita nia rain diak liu povu Timor Leste no Intelektuais Timor Leste suporta Lider refere hodi trava orsamentu geral do estadu ne’ebe maka dadaun ne’e fakar arbiru maibe laiha benefisiu dezenvolvimentu ne’ebe maka adekuadu.
Se kuandu la antisipa kondisaun povu ou Votantes sira nian, hakerek nain fiar katak governasaun foun ne’ebe maka mai sei labele lori sorte diak, anin diak, no esperansa povu Timor Leste ida ne’ebe mak diak. No futuru moris povu ne’ebe maka diak liu no la diskriminativu 2018-2022 agora. Tanba atu responde nesisidade povu Timor Leste ho totalmente presija iha revolusaun mental no edukasaun sidadania ba lideransa hodi hatete lae ba diskriminasaun sosial, korupsaun no esplorasaun ema ba ema. Tamba tuir hakerek nain hatene katak “ POVU TIMOR LESTE LAOS BEIK, MAIBE UKUN NAIN MAK HALO BEIK, NO POVU TIMOR LESTE MOS LAOS KIAK, MAIBE UKUN NAIN MAK HALO KIAK, TAMBA SISTEMA GOVERNASAUN NE’EBE MAKA LADIAK”
Husu ba leitores no Povu timor Leste no intelektuais tomak atu premite mai hakarek nain hodi aprejenta,
ALTERNATIVA ESTRATEZIKU BA DEZENVOLVIMENTU NO PROSPERIEDADE POVU NIAN?
Alternativa estrateziku ba dezenvolvimentu no prosperiedade povu nian mak, atraves Estratezia investimentu estrateziku, matenek no intelektuais sira barak mak deskute no sempre hateten katak dezenvolvimentu ida diak mak dezenvolvimentu ida ne’ebe maka tenke hare ba iha dezenvolvimentu infratrutura, maibe tuir hakerek nain hatene katak dezenvolvimentu ida diak dezenvolvimentu ida ne’ebe maka hare liu ba dezenvolvimentu popular no dezenvolvimentu partisipatoriu, dezenvolvimentu ida ne’ebe maka nia foku hare liu ba iha politika dezenvolvimentu ekonomia tuir nesesidade no kondisaun real povu iha area rurais. Karik hakerek nain bele sujere konseitu dezenvolvimentu ida ne’ebe maka refleta duni ba moris povu Timor Leste nian maka “ Politika Ekonomia Maubere” katak politika ida ne’ebe maka refleta duni ba povu maubere nia moris, laos ibun koalia maubere maibe pratika promove mak oportunidade ba kampu servisu no investimentu ba ema estrajeiru hanesan Cineza, India, Indonesia, Portugal, Australia ne’ebe mak mistisu no laos maubere oan, se sentidu ukun an ida ne’e uluk povu Timor Leste luta para Forsa Tropa indonesia fila ba sira nia rain no kolonoalismu foun ida mos fali, maka luta ba ukun rasik an ida ne’e povu Timor Leste la atinzi karik. Tamba realidade kolonialismu foun ne’ebe maka Estadu no governante kria maka agora kolonialismu Ekonomia, ka kolonialismu kapital no povu maubere sai atan ba bei-beik.
Ohin hakerek nain temi kona ba Konseitu Politika Ekonomia Maubere signifika katak, se povu Maubere, ain-tanan, no aileba 80% moris hanesan agrikultor maka guvernu iha obrigasaun atu halo investimentu maka’as ba seitor agrikula hanesan hun husi moris povu jerasaun ba jerasaun nian, Logika laiha se Estadu atravez Guvernu Timor Leste abandona 80% no Preokupa 20% ne’e politika bulak mak ne’e, Leitores no Povu Timor Leste tomak.
Estretezia investimentu Orsamentu geral do estadu, 1. Dezenvolvimentu ne’e logikamente mai husi Ema laos husi sasan/Material tamba ne’e hasae orsamentu geral do esradu iha seitor edukasaun husi 4% kada tinan ba 12% kada tinan husi total orsamentu geral do estadu 100%, no hasae mos setores Agrikultura ba 20% husi orsamentu geral do estadu 88%, hasae orsamentu geral do estadu husi ministerio saude 4% ba 12% kada tinan husi orsamentu geral do estadu 68% no hasae orsamentu geral do estadu infrastrutura nian ba 20% husi total orsamentu geral do estadu 48%.... no Restu husi orsamentu geral do estadu kada tinan maka investa ba iha seitores dezenvolvimentu sira seluk hanesan setores, Ekonomia, defeja no Siguransa, Turismu, Estrangeiru no secretariu Estadu sira seluk. Ne’e m ak hanaran Investimentu ba seitores Prioridade dezenvolvimentu laos ibun koalia prioridade maibe realidade la investe, ne’e bahasa Quemak karik dehan Politik Omong Kosong.
Atu konklui katak kuandu hare katak investimentu ba seitores dezenvolvimentu sira komesa dezenvolve ona, guvernu bele tau fali prioridade seluk hodi dezenvove fila fali, situasaun sira ne’e maka akontese maka la presija estabelese tan planu estrateziku dezenvolvimentu maibe karik iha padraun legal ida ne’ebe maka deskute maka’as sobre padraun dezenvolvimentu ida ne’ebe maka laos hanaran deit Planu Estrateziku dezenvolvimentu maibe padraun dezenvolvimentu ne’ebe hanaran “Biblia Dezenvolvimentu nasional” no ne’e permanenti ba Timor Leste to’o Rai naben.
“Signifika husi opiniaun ne’e atu hatete katak; lider diak mak lider ida ne’ebe maka hakribi Inzustisa Sosial, Korupsaun no Explorasaun ema ba ema hodi hatur dezenvolvimentu ida ne’ebe prioridade, ho meius politika Rejolve Prioridade ida-ida laos dala ida ba rejolve prioridade hotu-hotu”.
Farol, 30/07/2018
Hakerek nain; Laiquere Inamally Hatta (No. Tlf; + 670, 75325856)
0 komentar :
Post a Comment
Komentariu lao ho Etika