Opiniaun ida ne’e la bazeia ba elementu diskriminativu eh assediu no defarmasaun ruma, katak opiniaun ida ne’e bazeia ba konsagrasaun Kontituisaun RDTL Artigu 40 no 41 konaba Liberdade ko’alia no informasaun ninian ho Liberdade imprensa no komunikasaun sosiál ninian.
Bung Arto
& Fo'ekoro, Iraonu, 29-Novembru-2016
"Povu
bele hili partidu politiku nebe deit maibe la siknifika povu eskoilla duni sira
nia representante iha uma fukun Parlamentu Nasional Timor Leste"
Hanesan Ita
hotu hatene iha regularizasaun komun katak, antes atu hari’i governu ida iha
nasaun estadu direitu demokratku ho sistema semi-presidensial ida, ba dahuluk
tenki eskoilla uluk membru parlamentu eh reprezentante povu sira liu hosi
eleisaun parlamentar ne'ebe sei hili tuir partidus politikus sira.
Tuir
konsagrasaun Konstituisaun RDTL, TÍTULU III konaba PARLAMENTU
NASIONÁL, KAPÍTULU I, Konaba ESTATUTU NO ELEISAUN, Artigu 92 iha
nia definisaun define katak, Parlamentu Nasionál mak órgaun soberania
Repúblika Timór-Leste nian ne’ebé reprezenta ema Timór-oan tomak, iha kbiit atu
halo lei, atu fiskaliza no atu halo desizaun polítika.
Liga ba
Konsgrasaun Konstituisaun RDTL ne'e rasik, sai kestaun bo'ot maka hamosu
pergunta ho intonasaun nune'e; Durante 15 anos da Independensia RDTL, Membru
partidus politikus sira ne'ebe hakma'an hela iha parlamentu nasional ne'e sai
duni reprezentante Timor-oan tomak 'Povu' ka lae...?, no Timor-oan hotu
'Povu" senti duni ka lae, katak Membru partidus politikus sira ne'ebe
hakma'an hela iha parlamentu nasional ne'e sai duni sira reprezentante iha
fatin ne'eba...!
Dinamika
politika real, ne’ebe agora dadauk lao hela iha Timor Leste maka, dala barak
Timor-oan hotu sente katak Parlemantu laos sira nia representante maibe hanesan
deit representante partidu politiku sira.
Realidade
politika ida ne’e bele klarifika liu hosi prossesu iha eleisaun to’o ba eleitu
sai membru partidu iha Parlamentu nasional, no eskolha rekursus partidus
politikus sira hodi tau iha lista deputadus no ikus sai deputadu Parlamentu
Nasional.
Iha prosesu
kampanna to’o eleisaun Parlamentar, partidu politikus sira maioria maka la
aprezenta no promove sira nia rekursus umanus ne’ebe atu ba hatur iha
Parlamentu Nasional hodi sai hanesan representante povu, maibe sira (Parpol) so
promove deit sira nia programa ho lider sentral sira atu manan eleisaun,
politikamente manan maibe laos atu manan povu nia konfiansa tomak hodi sai sira
(Povu) nia representante.
Tuir lo-los
Partidu politikus sira aprezenta eh hatudu lista rekusus umanus partidu nian ba
povu, atu nune’e povu bele hatene katak, ema ne’ebe sira (Povu) fiar no iha
kapasidade hodi sai sira (Povu) nia reprezentante iha uma fukun parlamentu
nasional. Atu iha fim povu bele hatene katak partidu politiku ne’ebe sira hili
ne’e iha duni kualidade rekursus umanus partidu hodi sai sira (povu) nia
reprezentante iha uma fukun Parlamentu nasional.
Kondisionalmnte
Ita hotu hatene katak eleisaun Parlamentar bazeia ba lista rekursus umanus
partidu politiku, katak partidu politiku ida-idak iha nia regimentu internal
hodi halo selesaun ba nia rekursus umanu sira hodi bele hatama iha lista
rekursus partidu nian, reprezentante feto mak tenki tuir regularizasaun eh lei
eleitoral.
Maibe iha
prossesu eskoilla rekusus umanus sira ne’e, iha termu parametru eh
kualifikasaun ruma hodi rekoilla kapasidade no esperiensia rekusus umanus sira
hodi bele sai legisladores ka lae, se karik laiha termus hirak ne’e, no iha
maka forsa elitu hodi rekoilla rekursus umanus artidu nian, no hatama ba iha
lista, to’o ikus partidu ne’e sai vensedor iha eleisaun, saida maka sei
akontese. Povu hili reprezentante ne’ebe los ka povu hili intereses forsa elitu
iha partidu politiku sira.
Situasaun
real ida ne’e ita hotu hare rasik ho matan, ita hotu observa tuir kapasidade
kompreensaun politika ne’ebe ita iha, katak partidus politikus maioridade maka
failha iha prossesu ne’e tamba sira nunka aprezenta sira nia rekursus umanus
sira ne’e ba povu, atu povu bele hatene hodi hili sira nia reprezentante ne’ebe
los.
Signifika
katak, ema ne’ebe iha duni kapasidade no esperiensia hodi sai reprezentante
ne’ebe diak, atu sai tilun no ibun povu nian iha parlamentu nasional, liu hosi
partidu politiku ne’ebe hatene lolos nessesidade baziku moris povu nian, no
povu mos presiza konnese duni sira liu hosi sira nia karreira politika no area
dominante.
Kandidatu
sira hosi partidu ne’ebe atu sai membru parlamentu karik sira nia partidu
vense, labele hare deit hosi nia servisu no loyaliade ba partidu nomos nia
lideransa sira, maibe presiza kapasidade no esperiensia hodi hatene nia funsaun
sai membru parlamentu, no bele hatene mos legislasaun, fiskalizasaun nomos
desizaun politika ne’ebe bazeia ba interese komum eh nasional, laos interese
partidaria sira.
Oinusa atu
obte kualidade rekursus umanus hodi lori sai reprezentante povu,
automatikamente, partidu politiku hotu-hotu tenki iha formasaun no
kadernizasaun ba nai emar sira la-ho negosiu politika ba interese privadu no
partidaria sira (Political bargaining).
Hosi
prossesu alista rekursus umanus partidu nian, partidu barak maka la hare no
konsulta ba povu konaba nia emar ne’ebe iha duni interese komum hodi sai
reprezentante povu. Prossesu konsultasaun ne’e bele eziste liu hosi
aprezentasaun kandidatus ho termu ezaminasaun publika, hanesan partilla sira
nia biografia politika liu hosi area ka fatin ne’ebe sira atu hakma’an ba iha
parlamentu nasional.
Ezemplu sai
fiskalizador munisipiu lautem, entaunnia presiza hatene situasaun bazika
munisipiu ne’e rasik, no biografia kualifikasaun tenki aprezenta ba povu iha
fatin refere, hodi nune’e povu bele hatene saida maka sira sei halo wainhira
sai membru parlamentu nasional.
Maibe iha
realidade, por kontrariu katak durante tinan periodu hirak ona povu hare deit
maka, maioria partidu hanesan deit organizasaun ne’ebe repersenta nia a’an iha
parlamentu nasional, katak sira la reprezenta povu maibe sira reprezenta
partidu no haluha povu nia esperansa tomak.
Wainhira
rekursus umanus partidus politikus sira sai ona deputadu, maka maioria laiha
kapasidade hodi kaer metin nia kna’ar iha uma fukun parlamentu nasional, no
haluha sira nia funsaun oinusa atu sai ibun no tilun ba povu tomak, to’o ikus
sira defende sira nia partidu no foti desizaun hotu indireitamnete no hamoris
fali sira nia partidu.
Signifika
katak sira ne’e reprezentante partidu, laos reprezentante povu. Reprezentante
povu ne’ebe diak maka emar ne’ebe hakbesik a’an ba povu hodi povu konnese sira
ho diak, waihira povu konnese ona sira, automatikamente sira sei foti desizaun
hotu tuir legislasaun, katak tuir interse komum ka povu nian laos partidu nian.
Sira presiza hatene katak, sira moris hosi povu, (Sira nia popularidade no
salariu povu maka fo, laos partidu), entaun sira tenki sai duni reprezentante
ne’ebe diak no fo prioridade ba interese komun ka povu nian.
Kondisionalmente
politika Timor Leste namlele, tamba reprezentante povu presiza apoiu lei no
regularizasaun ba normas eh estandarte laos deit ho apoiu politiku partidu
nian.
Kestaun
ne’e sai dever bo’ot ida ba orgaun kompetentes hanesan, Komisaun Nasional
Eleitoral (CNE) liu hosi prokuradoria geral da republika atu bele estabelese
sistema formasaun, bele liu hosi estadu i nomos bele liu hosi partidu, sistema
ne’e bele propoem ba parlamentu nasional hodi bele konsidera.
Katak,
kandidatu 65 iha kada lista partidu, bele posibiliza hodi tuir formasaun hosi
estadu ka partidu, knaba oinusa atu sai reprezentante povu ne’ebe diak, tamba
sai reprezentante povu laos buat ne’ebe ke fasil.
Iha parte
seluk mos, kandidatura partidu politiku ne’ebe atu sai membru parlamentu
nasional, presiza halo publikasaun ba sira nia biografia politika nomos
kualifikasaun formal liu hosi sira nia partidu durante prossesu kampanna, hodi
nune’e povu tomak bele konnese no hatene katak sira iha duni kapasidade atu sai
reprezentante povu nian iha parlamentu nasional.
Ikus liu
maka, observasaun simples, katak, durante priodu eleisaun dala tolu ona povu
hili partidu politiku ba Parlamentu nasional maibe la siknifika povu hili sira
nia representante ne’ebe los, tamba Povu fo konfiansa ba partidu hanesan
orgnizasaun laos ba membru atu representa sira iha Parlamentu Nasional, sai
kestaun pior liu maka, hili ona membru partidu balun ba iha Parlamentu
nasional, maibe sira nia desizaun politika tuir sira nia interese partidaria no
privadu, laos interese komum ka povu nian.
Membru
Parlamentu mos persiza komprende katak, kulaker desizaun politika parlamentu
nasional, laos numeru rezultante, maibe afeitasaun pozitiva no valor sufisiente
tuir satisfasaun no nessesitariu povu nian rasik.
Ita hotu
espera katak elisaun 2017 ne’ebe dadauk atu realiza ne’e, partidu sira iha
espiritu ne’ebe bo’ot hodi hili duni rekursus umanus ne’ebe los hodi sai duni
reprezentante povu iha parlamentu nasional. No povu Timor tomak mos hatene no
ho konsiensia moral tuir espiritu ne’ebe diak hodi reprezentante ne’ebe los,
katak atu reprezenta duni sira, laos reprezenta partidu hodi defende interese
partidaria no interese privadu sira.
Konkluzaun
simples hodi responde situasaun dinamika politika real ida ne’e, maka ho
esperansa tomak katak partidu sira tane a’as interese nasional hodi eziste
formasun ne’ebe diak hodi promove oinusa rekursus umanus partidu hotu sai emar
ne’ebe hatene no komprende nia dever, funsaun no obrigatoriu sai nu’udar
reprezentante povu nian, tamba popularidade valor dignu sira nian, povu rasik
maka fo, povu maka lori sira ba parlamentu, laos partidu.
Partidus
politikus sira mos persiza hanoin, katak elesaun parlamentar hanesan efeitu ida
ne’ebe lori interese nasional tomak ba sira hodi fo valor dignu ba povu nia
votus hodi nune’e bele lori sira ba iha paramentu nasional, no ikus tane as
interses nasionais sira hodi halo mudansa ne’ebe diak no substentavel ba povu
nia moris, hodi bele hasai povu hosi kiak no mukit nia laran tuir kontestu
nasional Timor Leste nian.
Bung Arto
& Fo'ekoro, Iraonu, 29-Novembru-2016
0 komentar :
Post a Comment
Komentariu lao ho Etika