Iha loron 9, fulan juñu, no loron sanulu (10), ita-nia prezidente Dr. Francisco Guterres LÚ-Olo halo nia vizita ba dala uluk no sei halo inagurasaun ba obras sira ne’ebé Autoridade Rejiuan Espesiál, (Zona Ekonómika) hala’o iha tempu hirak ne’e nia laran.
Kona-ba akontesimentu sira ne’e, atan ha’u hato’o Parabéns ba Governu Sentrál (Dili), ba Autoridade Espesiál ho nia Prezidente Dr. Mari Alkatiri no Staff, no ba Povu tomak hosi rai doben Oe-Cusse-Ambeno.
Ha’u ba Oe-Cusse dala uluk iha fulan outubro tinan 1967. Tempu ne’ebá, amu lulik Leão da Costa, Oe-Cusse oan, atu selebra nia misa dahuluk. Ami seminaristas ba ho ró-áhi Arbiru. Ha’ú kontente bele sama rai Oe-Cusse. Maibé ami hela loron ida deit.
Sai tiha Administradór Apostóliku Dioseze Dili iha tinan 1983, ha’u ba vizita Oe-Cusse, iha loron 14-15, fulan juñu, tinan 1983.
Ami to’o iha Kota Pante Makasar tuku 11.00. Loron manas, rai mós manas. Maluk Oe-Cusse simu atan ha’u ho sira-nia “tebe dai no hananu tuir adat”, hodi dere gongo no badili. Iha “kata sambutan”, reprezentante hasa’e lia hodi dehan:
“Amu Bispo, ami Povu Oe-Kusi rona “isu” katak Pemerintah hakarak halo rai Oe-Cusse hanesan Kecamatan ida, no integra ba Kabupaten Kefamenanu, NTT. Ami lakohi sai Kecamatan iha Kabupaten Kefamenanu nia okos. Boot sira hosi Kupang lori ida ne’e ba oin, ami povu Oe-Cuse, sei hamriik hotu, no muda hotu ba Natar Bora (Costa Sul) atu harii Oe-Cusse foun ida iha rai boot.
Iha ha’u nia hatan, uluk knanain ha’u husu deskulpa ba “bapa-baba, ibu-ibu no hadirin sira”, hafoin ha’u katak hodi dehan:
– “Maun alin sira mak husu uluk atu integra ba Indonézia iha tinan 1975. Maibé, iha tempu ne’ebá, ema kala obriga imi ho kro’at no imi mós moris iha terus no susar laran. Ho ha’u-nia vizita ida ne’e, ha’u hakarak hatudu katak ita mesak rai Timor Lorosa’e nian. Hahú hosi Tutuwala to’o Oe-Cusse, hahú hosi Ataúro ba Suai, iha tasi mane, ita rai ida de’it, ita emar ida deit: Timor Lorosa’e!
Hahú tinan ne’ebá to’o tinan 2000, ha’u ba Oe-Cusse dala barak. Ha’u gosta ema Oe-Cusse; ha’u mós gosta rai Oe-Cusse (Pante Makasar; Oe-Silo, Passabe no Bauknana no Nítibe); ha’u gosta rona Lia Baikenu, maske la hatene ko’alia.
Povu Oe-Cusse povu ida ne’ebé iha nia dignidade; iha nia kultura, iha nia lisan ka “adat no istiadat”; maibé, sira mós iha sira relijiozidade maka’as.
Iha tinan 1999, sira terus barak. Balun halai ba foho; barak mate; balada (karau vaka) barak mohu; maibé sira metin nafatin iha sira-nia partiotizmu no fiar sarani. Razaun mak Oe-Cusse oan sira mak ita timor tomak nia abut no bei-ala. Ita-nia kapitál hahú iha Lifau.
Maibé, iha aspetu dezenvovimentu ekonómiku no sosiál, ita-nia maluk sira hetan susar rai Oe-Cusse ni-nia situasaun hanesan enklave.
Malae mutin sira, durante tinan atus haat resin, ladun interesse; bapak mós la interese.
Maluk Oe-Cusse oan sira riku duni, liuliu ho balada karau no ai-kameli, maibé, atu lori ba Dili, hodi fa’an iha Praça mak susar.
Iha tempu independénsia, Governo Timor-Leste loke matan hodi fó atensaun ba Rai doben Oe-Cusse-Ambeno. Ohin, Prezidente Lú-Olo halo inagurasaun ba buat oin oin. Ita hein, dezemnolvimentu ne’e bele to’o mós Oe-Silu, Passabe no Baukanana/Nitibe.
Atan ha’u hosi dook, hato’o Parabéns ba Povu Oe-Cusse-Ambeno tomak; ba Autoridade sira. Maibé, ha’u, iha momentu ida ne’e, lakohi haluha alin LAFU ne’ebé, iha fulan outubro, tinan 1999, ho aten brani ba to’o Dili, atu husu intervensaun INTERFET nian hodi ba liberta no salva Enclave Oe-Cusse, ne’ebé milisia no militár hosi rai seluk estraga daudaun.
Na’i Feto “Nossa Senhora do Rosário”, no Santo António haraik tulun, hakmatek, ksolok, no kmanek wa’in basuk ba maun alin no Inan feto tomak iha rai doben Oe-Cússe-Ambeno.
Porto, 9 de junho de 2017
Dom Carlos Filipe Ximenes Belo
0 komentar :
Post a Comment
Komentariu lao ho Etika